Toespraak t.g.v. officiële ingebruikname van de windas door Jacques
Moerman
13 mei 2023. Dames en heren, hartelijk welkom, waar onder mevr. Lianne
van Kalken, wethouder van Cultuur en Erfgoed van de gemeente Vlaardingen,
die zo dadelijk de openingshandeling van de windas zal verrichten. Mijn naam
is Jacques Moerman, historicus en o.a. bestuurslid van de
Stichting Midden-Delfland is
Mensenwerk.
38 jaar geleden, in 1985, sprak ik in het rapport ‘Molens, gemalen en
andere waterstaatkundige elementen in Midden-Delfland’ namens de
Historische Vereniging Oud-Schipluiden de wens uit om een windas of
overtoom te reconstrueren. We lieten hiervoor zelfs een ontwerp maken. In
die tijd zaten we nog volop in de reconstructie van Midden-Delfland. Helaas
is het er toen niet van gekomen. 11 jaar geleden herhaalden we deze gedachte
in een uitgebreid artikel over de Windassen in Midden-Delfland in het
Historisch Jaarboek Schipluiden 2012. Uit onderzoek was inmiddels bekend
geworden, dat er tenminste 56 windassen in een kring rond Delft op
polderkaden hebben gestaan. Extra informatie kregen we uit de opgraving van
een windas in een kade bij Rijswijk. Samen met de Stichting Midden-Delfland
is Mensenwerk hebben we het idee van een reconstructie van een windas in
2018 verder uitgewerkt. De Erfgoedtafel Trekvaarten van de Provincie Z.H.
reageerde erg positief - ook met geld - over dit plan.
Voordat we het verloop van de terugkeer van een windas bespreken,
vertellen we eerst iets over het ontstaan en het verdwijnen van een
dergelijk waterstaatkundig element. Het is haast niet voor te stellen dat er
een periode is geweest dat de boeren met hun schuitje zonder belemmering
vanuit de polder de vaart in konden varen. De ontginning van het land, met
onder meer de komst van sloten, zorgde voor de eerste bodemdaling. De bouw
van windwatermolens vanaf 1412 (de eerste Zuid-Hollandse windwatermolen werd
bij kasteel Keenenburg in Schipluiden gebouwd) versterkte de drooglegging
van het gebied, waardoor vooral de veenbodem verder inklonk. Hierdoor werd
het moeilijker om met mankracht een schuitje over de polderkade te halen.
Daarom moest hiervoor een hulpmiddel ontwikkeld worden. Dit werd de windas
of overtoom.
De oudst bekende vermelding van een windas dateert van 1504. Het betrof
de aanleg van een windas op de kade van de Boonervliet, bij de
Lickebaertsmolen in het ambacht Maasland. De laatste windas van Delfland
verdween in 1884 bij de Slinkslootmolen aan de Vlaardingse Vaart, hier
vlakbij. Het gebruik ervan was moeilijker geworden, omdat de polders steeds
lager kwamen te liggen, waardoor de helling van de windas steeds schuiner
moest worden; anderzijds verbeterden in de loop van de negentiende eeuw
steeds meer polderwegen. De boeren konden nu ook over de weg hun producten
naar de markt brengen.
Dankzij het Archief van het Hoogheemraadshap Delfland en de polderkaarten
van Kruikius uit 1712 weten we precies waar zich windassen bevonden. Langs
de Vlaardingse Vaart stonden er vanaf de zestiende eeuw maar liefst zeven.
De meeste vond je bij een molen, aan het eind van een goed bevaarbare
molensloot. Gewoonlijk hielpen de molenaars de boeren bij het overhalen van
hun schuitje naar het boezemwater. Hiervoor kregen ze geld of een pondje
boter of kaas. Bij Kethel herinnert de buurtschap windas nog aan een
dergelijk waterstaatkundig element. Hier zorgden zogenoemde windasmeesters
voor het toezicht en onderhoud.
Feitelijk is de windas een onderdeel van een overtoom, namelijk de lier
bestaande uit een horizontale as of spil waar aan de uiteinden spaken op
raderen bevestigd zijn. Hiermee werden de schuitjes m.b.v. een touw of
ketting overgehaald. Op de hellende vlakken van de kade was hiervoor aan
beide zijden een houten bekleding met vaste of losse rollen aangebracht. Er
zijn verschillende oude afbeeldingen en zelfs bestekken van windassen
bekend. Het hier gereconstrueerde type kwam ook aan de Vlaardingse Vaart
voor.
Waarom is deze locatie voor de reconstructie van een windas uitgekozen?
- Hier heeft er daadwerkelijk één gestaan, Kruikius schrijft bij
deze boerderij op de kade het woord Wind Aes.
- Boerderij Zonnehoeve heeft sinds een aantal jaren ook een
recreatieve functie, met o.a. een melkmuseum. Hier komen dus bezoekers.
- Schuin tegenover deze plaats is de thuisbasis van de
kanovereniging Natsec, die vanaf het begin heeft meegedacht over de
realisatie en het toekomstig gebruik van een windas. Deze locatie is een
vertrouwde plek voor Natsec, die hier kano’s voor een poldertocht
overzet.
- De ligging van de windas is aan een brede vaarsloot en de
Trekkade, een verwijzing naar de trekvaart.
- Ten slotte hier kun je nog ver kijken. Het is een van de
mooiste plekken van Midden-Delfland. Kijk maar om u heen.
Het is een goed idee geweest om de
Restauratie Werkplaats Schiedam als ontwerper en bouwer bij dit project
te betrekken. Dit bedrijf nam geen genoegen met een simpele uitvoering; de
reconstructie moest gebaseerd worden op betrouwbare voorbeelden en op een
daadwerkelijk gebruik ervan op bijzondere momenten.
Het heeft enige jaren geduurd om voor de bouw van de windas de nodige
vergunningen te verkrijgen. Het Hoogheemraadschap van Delfland wil niet
graag obstakels op een kade hebben. Uiteindelijk is de toestemming verkregen
en het project gerealiseerd. Ik noem speciaal (vanaf het begin) het
meedenken van Daniëll Blok, beleidsambtenaar van het HH Delfland, enkele
bestuurders van het waterschap, de inzet van de gemeente Vlaardingen, w.o.
oud-wethouder Bart de Leede en Marloes Veringa, beleidsambtenaar en ten
slotte de creativiteit van de Restauratie Werkplaats Schiedam, o.l.v. Domien
Akkermans. Aan de veiligheidseisen kon voldaan worden en in de helling aan
de polderzijde is een passeerplek voor maaimachines gemaakt. Alleen bij
demonstraties en in de wintermaanden is de helling hier gesloten. Op het
laatste moment is in de buurt een schuitje (in dit geval van
Natuurmonumenten) gevonden en opgeknapt door de Werkplaats om presentaties
zo echt mogelijk te maken.
De keuze van een volwaardig type windas met alles erop en eraan en de
veiligheidsvoorwaarden van Delfland, alsmede de tijdsduur, hebben het
project een behoorlijk stuk duurder gemaakt. Mede door de inzet van Pia van
Oord, voorzitter van de Stichting Midden-Delfland is Mensenwerk, is een
reeks van enthousiaste fondsen bereid gevonden om het project te sponsoren:
We noemen als hoofdsponsoren: de Provincie Zuid-Holland, specifiek de
Erfgoedlijn Trekvaarten en Fonds Schiedam Vlaardingen. Daarnaast kwamen er
voorname bijdragen van de gemeente Vlaardingen, De Grootfonds Schiedam, Job
Dura Fonds, Van der Mandele Stichting, Delta Donatiefonds en het prins
Bernhard Cultuur Fonds.
De praktische kennis van medewerkers van de Kanovereniging Natsec - ik
noem Dick van der Velden speciaal - is lopende het project steeds belangrijk
geweest. Wij zijn blij met het blijvende contact met deze
vrijwilligersorganisatie, die terecht de functie van windasmeester is
toegewezen. Zij begeleiden nu de opening van de windas met mevrouw Lianne
van Kalken als toezichthoudende bestuurder (N.B. Zij krijgt na afloop een
certificaat).
| 
